اگر با نگاهی سیستمی به پدیده­‌های اجتماعی نگریسته شود، هر پدیده‌­ای به عنوان بخشی از نظام بر سایر بخش­های این نظام تاثیرگذار خواهد بود و در مقابل از سایر بخش­ها نیز تاثیر خواهد گرفت. با این نگاه هر پروژه‌­ای خواه پیاده راه، بزرگراه، تقاطع غیرهمسطح، سد، نیروگاه، پایانه­‌ی مسافربری و یا در سطحی بالاتر هر سیاست، برنامه و طرحی می­‌تواند در نظام کلان شهری و یا ملی تغییراتی را ایجاد نماید. این تغییرات ممکن است در نگاه نخست ابعادی اجتماعی به خود نگیرد و از منظر مخاطبان به تاثیراتی ترافیکی، کالبدی، زیست­ محیطی و... تفسیر گردد، اما در ادامه و به واسطه‌­ی چندبعدی و پیچیدگی متغیرهای اجتماعی می­تواند منجر به پیامدهایی اجتماعی گردد که جبران برخی از آن­ها بسیار پرهزینه و زمان­بر خواهد بود و اگر بتوان با دانشی(همچون ارزیابی تاثیرات) تخصصی و با نگاهی آینده­ بین از پیامدهای آن کاست از اتلاف زمان و هزینه در برنامه‌­های اجرا شده جلوگیری به عمل خواهد آمد.

   تغییرات در حوزه­‌هایی چون کیفیت زندگی، هویت محلی، احساس امنیت، شیوه گذران اوقات فراغت، سبک زندگی، مصرف فرهنگی و... بخش کوچکی از متغیرهایی است که به واسطه­‌ی یک سیاست، برنامه و یا پروژه ممکن است دچار تغییر شود. برخی از این تغییرات از جمله پیامدهای خواسته و آشکار پروژه­‌ها است و برخی ممکن است از پیامدهای ناخواسته و پنهان پروژه‌­ها باشد که آگاهی نسبت به آن­ها می‌­تواند در موفقیت پروژه و دستیابی به هدف­‌های آن اثرگذار باشد.

      بی‌شک آگاهی از پیامدهای هر پروژه(ماهیت، شدت، ابعاد، اهمیت و...) و همچنین زمان بروز پیامد و افراد، نهادها و سازمان­‌های ذی­مدخل و ذی­نفع و... از جمله اطلاعاتی است که به مسئولان کمک خواهد کرد با نگاهی آینده‌­نگرانه بتوانند برای پیامدهای احتمالی آتی پیشنهادهایی اجتنابی، تعدیلی و یا جبرانی ارائه نموده و برای پیامدهای احتمالی مثبت نیز راه­کارهایی در جهت افزایش بیان کند.

   ارزیابی تاثیرات اجتماعی سیاست‌­ها، برنامه­‌ها، طرح‌­ها و پروژه‌­ها هرچند به صورت موردی نیز می­تواند از هزینه­‌های اجتماعی طرح بکاهد و در موفقیت آن تاثیرگذار باشد، اما ساختارمند بودن آن و تبدیل این مهم به عنوان بخشی جدایی ناپذیر از نظام مدیریتی و  شهری می­تواند در میان مدت و بلندمدت از اتلاف هزینه و زمان و مهمتر از آن کاهش سرمایه­‌ی اجتماعی شهروندان کاسته و در فرآیندی منطقی به نهادینه شدن تصمیم­‌های خردمندانه که حاصل توجه به نظر کارشناسان متخصص، مسئولان، شهروندان، نهادها و سازمان­های دولتی و غیردولتی و در یک کلام تمام ذی­نفعان پروژه است، منجر شده و توسعه­‌ی پایدار را موجب گردد.

    بنا بر یکی از تعاریف موجود، تأثیرات اجتماعی هرگونه عواقب ناشی از اقدامات بخش عمومی و خصوصی است که شیوه‌­ی زندگی، کار، برقراری ارتباط، شیوه­ی تأمین نیازمندی­‌ها و نوع غلبه­‌ی مردم بر مشکلات زندگی­شان را تحت تأثیر قرار می­دهد. اتا(ارزیابی تاثیر اجتماعی[1]) نیز پژوهشی بین رشته­‌ای با محوریت علوم اجتماعی است که می‌­کوشد با سهیم شدن در همه­  مراحل برنامه­‌ریزی، اجرا و ارزیابی نتایج اقدامات توسعه­‌ای(سیاست­‌ها، برنامه‌­ها و طرح­‌ها) شناخت معتبری از تغییراتی که این اقدامات در محیط طبیعی و اجتماعی ایجاد می‌­کنند، ارائه دهد؛ و پیش از اجرا شدن اقدامات توسعه­‌ای، تأثیرات اجتماعی ناشی از آن­ها را برآورد نماید. هم­چنین اتا می­‌کوشد شرایط اجتماعی موفقیت اقدامات توسعه­‌ای را مطالعه کند؛ تأثیرات منفی این اقدامات را پیش­‌بینی نماید؛ و راه­کارهایی برای حذر کردن یا کاستن از تأثیرات منفی و تقویت تأثیرات مثبت ارائه دهد[2].  به عبارت دیگر ارزیابی تأثیر اجتماعی، شاخه­‌ای از علوم اجتماعی است که دانش لازم را برای تحلیل منظم و پیشاپیش تأثیرات اقدام، برنامه، پروژه یا تغییر سیاست پیشنهادی در کیفیت زندگی روزمره افراد و اجتماعاتی که محیطشان تحت تأثیر است، فراهم می­کند[3].

    کانادا نخستین کنفرانس ملی اتا را در سال 1978 و پس از آن نخستین کنفرانس بین‌­المللی اتا را در سال 1982 برگزار کرد. مطالعات اتا در ایران نیز ابتدا در میانه­‌ی دهه­‌ی 1370 در زمینه­‌ی عوارض اجتماعی ساخت سدها آغاز شد. وزارت نفت دومین سازمانی بود که به دلیل گستره‌­ی مشکلاتی که با مردم بومی نواحی نفت‌­خیز در زمینه­‌ی اقدامات توسعه صنعت نفت داشت، تقاضاهایی برای انجام مطالعات اتا مطرح کرد. مهم­ترین تحولات در زمینه مطالعات اتا بعد از تصویب قانون شورای شهر تهران در زمینه­‌ی الزامی کردن مطالعات اتا برای کلیه طرح­‌های عمرانی شهرداری تهران رخ داد. این قانون در سال 1386 به تصویب شهرداری تهران رسید و پس از آن اقداماتی برای تدوین دستورالعمل­‌ها و آموزش متخصصان برای انجام مطالعات اتا صورت گرفت. اداره­‌ی کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران از اوایل سال 1388 برگزاری چندین کارگاه آموزشی در زمینه اتا را برنامه­‌ریزی کرد که برگزاری آن­‌ها از مرداد سال 1388 آغاز شد[4].

 مراحل اساسی فرآیند ارزیابی تأثیرات اجتماعی بر اساس نظر رابل جی بارج به شرح زیر است:

1ـ شکل دادن برنامه‌­ای برای جلب مشارکت عمومی: در این مرحله ارزیاب اجتماعی باید برنامه­‌ای برای جلب مشارکت عمومی شکل دهد تا انتخاب ذی­نفعان را هدایت کند و رویه های لازم را برای گنجاندن همگان در فرایند تصمیم­‌گیری به تفصیل شرح دهد.

2ـ توصیف اقدام پیشنهاد شده (و جانشین­های ممکن): در مرحله بعدی، باید گزارش روشنی از اقدام پیشنهادی، محدوده‌­ی محتمل تأثیر آن و مرزهای اجتماع تهیه شود که در آن به هر دو مسأله‌­ی جزئیات فنی و اجرایی دقت شده باشد.

3ـ تاریخچه و وضعیت اولیه(نیم­رخ اجتماع): اقدام پیشنهادی در بافت وضعیت تاریخی یا فعلی یا وضعیت انسانی/محیطی اولیه در اجتماع منطقه شرح داده شود.

4ـ دامنه­‌یابی: دامنه­ یابی آغاز شناسایی طیف کاملی از تاثیرات اجتماعی است که باید بر اساس مصاحبه/ بحث با همه­‌ی ذی­نفعان و حامیان و همچنین مرور دقیق متون و مطالعات پیشین بررسی شود. اتای مستقل ممکن است مستلزم ارزیابی انتقادی دامنه‌­ی برنامه­‌ی کار به دست افراد متخصص همکار باشد.

5ـ بررسی/شناسایی تأثیر اقدام پیشنهاد شده: باید با استفاده از منابع اطلاعاتی و استراتژی­‌های پژوهشی و تحلیلی مختلف، اطلاعات جامعی درباره­ی هرکدام از متغیرهای ارزیابی تاثیر اجتماعی گردآوری شود که در مرحله­ ی دامنه ­یابی یا به دست ذی­نفعان مشخص شده است.

6ـ انعکاس واکنش به تأثیرات پروژه/ سیاست(مشخص کردن معناداری): این مرحله مستلزم تعیین و تفسیر تاثیرات مهم و معنادار مشخص شده در تحلیل جامع اتا و اگر نیاز باشد، برآورد تأثیرات ثانویه‌­ی انباشتی است.

7ـ تغییر اقدام پیشنهادی/جانشین‌­ها: بر اساس ارزیابی تأثیر اجتماعی، تصمیمی درباره‌­ی پروژه یا سیاست پیشنهادی اتخاذ یا پیشنهاد خواهد شد. ممکن است جانشین­‌هایی در نظر گرفته شود که در این صورت، احتمالا به ارزیابی­‌های اجتماعی اضافی نیاز خواهد بود.

8ـ تعدیل / بهبود: بر اساس تأثیرات اجتماعی معنادار که در مرحله تحلیل مشخص شده­اند، انواع مختلفی از سنجه­‌های تعدیل باید به منظور به حداقل رساندن تأثیرات منفی و به حداکثر رساندن تأثیرات مثبت بسط داده شود.

9ـ نظارت و پیگیری‌­های اجتماعی: با استفاده از اطلاعات هرکدام از تأثیرات اجتماعی معنادار، شیوه­ای نظارتی به کار گرفته شود که هم حامی و هم اجتماع را در نظر بگیرد. اگر آنچه پیش­بینی شده است واقعاً روی دهد، پیگیری­های اجتماعی یا تحلیل پسارویدادی به فهم ما کمک خواهد کرد[5].

    در راستای مطالب بیان شده، ارزیابی تاثیرات اجتماعی سیاست ­ها، طرح‌ها، برنامه­‌ها و پروژه‌­ها، نیازسنجی پژوهشی و آموزشی، تهیه طرح‌ها و پروژه‌های مرتبط و همچنین اجرا یا نظارت بر حسن اجرای آن‌ها در زمینه ارزیابی تاثیرات اجتماعی، پرورش نیروهای علمی، پژوهشی و اجرایی در راستای کمک به تحقق توسعه پایدار از طریق اموری همچون: برگزاری کارگاه ­های کوتاه­‌مدت و میان­‌مدت در حوزه‌­های ارزیابی تاثیرات اجتماعی ـ محیطی، تسهیلگری اجتماعی، اخلاق کسب و کار و موضوعات مرتبط؛ همکاری پژوهشی، آموزشی، مشاوره‌ای و اجرایی با سازمان‌ها و نهادهای دولتی و خصوصی، برگزاری همایش‌ها و نشست‌های علمی و تخصصی در موضوعات مرتبط؛ تهیه محتوا (ترجمه، تالیف) و انتشار منابع علمی و آموزشی (کتاب، نشریه تخصصی، ویژه‌نامه و...)، تهیه برنامه‌های رسانه‌ای مرتبط با توسعه پایدار و ارزیابی تاثیرات اجتماعی، همکاری و تبادل تجربیات پژوهشی، آموزشی و اجرایی با سازمان‌های بین‌المللی در زمینه ارزیابی تاثیرات اجتماعی و توسعه پایدار(به واسطه­ی نزدیکی موضوع) و... از جمله زمینه‌­هایی است که مرکز تخصصی ارزیابی تاثیرات می­تواند آن­ها را انجام دهد.

برخی از نکات موجود که می­‌توان از آن­ها به­‌عنوان ضرورت­‌های راه­‌اندازی این مرکز یاد کرد به قرار زیر است:

ـ اشاره به لزوم اجرای پیوست­ های اجتماعی در اسناد بالادستی چون قانون برنامه پنج­ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور(بند دوم از ماده80).

ـ تاکید وزیر نفت بر اختصاص سه درصد از اعتبار پروژه‌­های نفتی به حوزه مسئولیت اجتماعی و پیوست اجتماعی و فرهنگی(در سومین همایش ملی مسئولیت اجتماعی در صنعت نفت).

ـ لزوم توجه به پیامدهای اجتماعی و فرهنگی سیاست­‌ها، برنامه­‌ها و طرح‌­ها جهت جبران، اجتناب و تعدیل آن­‌ها به منظور فراهم­شدن مشارکت ذی­نفعان.

ـ توجه بین­ المللی بر مسئولیت اجتماعی سازمان­ها (به عنوان بستری مناسب برای اجرای طرح­های پژوهشی ارزیابی تاثیرات اجتماعی) به دلیل استفاده از منابع طبیعی، انسانی، اقتصادی و... یک جامعه( و در نگاهی کلان­تر، جهان).

ـ افزایش رقابت بین سازمان­ها و نقش توجه و انجام ارزیابی تاثیرات اجتماعی در موفقیت سازمانی.

ـ گسترش رویکرد مبتنی بر توسعه‌­ی پایدار و اهمیت مفهوم ارزیابی تاثیرات اجتماعی(به عنوان یکی از راه­‌های تحقق مسئولیت اجتماعی و دستیابی به توسعه­‌ی پایدار) به منظور دستیابی به پایداری محیطی، اجتماعی و اقتصادی به طور هم­زمان.

ـ لزوم تجمیع دانش­های موجود و هم افزایی میان متخصصان  ارزیابی تاثیرات اجتماعی در راستای نهادینه شدن این مفاهیم در حوزه علمی و عملی.

ـ نیاز به فعالیت تخصصی دانشمندان و متخصصان حوزه علوم انسانی بر این مفاهیم و تولید دانش بومی برای پیاده­‌سازی سازوکارهای مربوط به ارزیابی­‌های اجتماعی در تحقق توسعه پایدار.

و...